María Seijo Richart é doutora en cinema pola Universidade da Coruña, e ten un Máster en World Cinema pola Universidade de Leeds (Reino Unido), onde tamén traballa na actualidade.

O concello de Bergondo, a media hora da Coruña, ten uns 6.000 habitantes. Porén, ten tamén un número considerable do que alí chaman “vinideros”: xente con raíces na vila, que vai e vén, emigrantes que visitan con máis ou menos frecuencia… Meu pai e miña nai veraneaban en Bergondo desde nenos, mais non se coñeceron ata que papá emigrou a Barcelona nos anos sesenta. Foron vivir á Coruña despois do casamento, e eu nacín no ano 1975. Cada fin de semana e nas vacacións, coma personaxes da película de Garci Las verdes praderas, iamos a Bergondo, á casa que construiran os bisavós. Naquela época, ninguén falaba da historia da vila. Había que reconstruíla por cousas que che contaban.

Desde principios do seculo vinte, unha grande parte dos emigrantes bergondeses afincárase en Nova York, cidade que na miña imaxinación de nena, eu asociaba cos musicais e as películas de vaqueiros que vía co meu pai. Dous deles foron Calixto e Antonio Seijo López, irmáns do meu avo paterno Francisco. A filla de Calixto, Judith Seijo, facía baile rexional na Casa de Galicia de Nova York, e actuou en varias ocasións na televisión americana. Un que retornara foi o tío Jesús do Bazalar, que de nena me ensinou a contar ata dez en inglés. Traballara toda a vida en Nova York, mentres a muller e as fillas quedaban en Bergondo. Unha vez, mandoulles cartos para que mercasen uns reloxos bonitos. A muller envioulle unha foto das nenas o día da festa, con vestidos novos e os brazos en alto, amosando os reloxos á cámara. Daquela, era moi común sacarse fotos cos agasallos enviados polos parentes na emigración, fotos que logo lles mandaban a América. O meu tío Manolo, que era fotógrafo, conseguía moitos encargos facendo este tipo de “postais visuais”.

Outra emigrante era Antonia de Xermade, que voltara de Nova York ao quedar viúva. Os seus fillos, xa crecidos, quedaran alí. Era unha muller moi doce e agarimosa, que sempre abría o xardín da súa casa para que xogásemos os nenos. Un día, a foto do seu fillo, que era atleta, saíu no xornal: “Un galego participa no maratón de Nova York”. Meu pai recortou a noticia para que eu lla levase, e ela púxose tan contenta que me deu cincuenta pesetas (daquela unha fortuna para min).

A historia da vila tamén estaba agochada entre as pedras de lugares coma A Senra que, a principios dos anos oitenta, non era máis ca un edificio en ruínas a carón do campo da festa. Eu imaxinaba que era un castelo medieval (coma naquela peli de Robin Hood). Non sabía que os valentes cabaleiros que o construiran non vivían no medievo, senón en Nova York nos anos trinta. Nunha das súas poucas visitas á terra, os tíos Calixto e Antonio Seijo contaron a meus pais que a comunidade bergondesa emigrada en Nova York (eles incluídos) contribuira economicamente para mercar A Senra. Tiñan a intención de construír un centro educativo, cultural e deportivo para a vila, un empeño loable nun tempo no que o analfabetismo era bastante alto e moita xente non tiña oportunidade de ir á escola. Imaxinade a súa decepción cando souberon que a inauguración, o 12 de xullo de 1936 (xusto unha semana antes de que comezase a Guerra Civil) acabou literalmente a tiros, e que o edificio foi axiña confiscado polas tropas franquistas.

En 1949, Benito Santos Aguiar, emigrante bergondés en Nova York que tantos esforzos faría logo para recuperar o edificio da Senra, veu de veraneo cun moderno tomavistas e rodou unha película das súas vacacións. O filme comeza cunha misa de campaña e baile no adro da Igrexa de San Salvador (antigo mosteiro románico do século XIII), a mesma onde casaron meus bisavós, meus avós, meus pais e onde eu fun sancristá. Malia isto, a historia da miña familia (como a de Bergondo) construíuse en torno a marchas e retornos, adeuses e benvidas.

A principios do século vinte, a miña bisavoa Pepa Fernández, trapeira de profesión, ía e viña andando cada semana á Coruña para traballar. Ela era unha de tantas viúvas de vivos das que falaba Rosalía de Castro. O seu home, meu bisavó José Martínez Nogueira, marchara a Cuba en 1916, cando a miña avoa paterna Josefa era un bebé de meses. A intención fora que ambas as dúas se reunisen con el alí, pero as irmás da bisavoa presionárona para que quedase. A bisavoa era analfabeta e eran elas as que lle lían e contestaban as cartas (sospeitamos que lle dicían o que lles conviña). A avoa Josefa non chegou a coñecer a seu pai, que morreu en Cuba bastante novo, nun accidente. Cando casou co meu avó Francisco, el contactou con Calixto e Antonio quen, desde Nova York, axudárona a reclamar a súa herdanza.

Bergondo é tamén un lugar de xoieiros. A imaxe de San Eloi (patrón da ourivaría) ocupa un lugar privilexiado na Igrexa de San Salvador. Miña nai acostumaba contarme que, alá polo século XVI, os bergondeses levaran por vez primeira a ourivaría galega ao mercado de Amberes. O seu avó José Carabel Gándara (meu bisavó) ía á “volta” co seu pai desde que tiña dez anos. Coma moitos outros comerciantes, percorrían España a pé mercando e vendendo prata, e só cun can para protexerse. Xa casado coa bisavoa María Núñez Otero, a familia foi vivir a Valencia, onde naceu a miña avoa Maruja. Logo establecéronse en Barcelona, onde o bisavó Carabel puxo unha xoiería. No Centro Galego de Barcelona, a avoa Maruja coñeceu ao avó Tito (emigrante da Coruña).

A película de Santos Aguiar amosa con detalle as festas patronais, como a Xira dos Caneiros e o San Roque en Betanzos. Vemos unha leda comunidade no verán. Non vemos aos meus avós maternos, pero chegaban cada verán no tren “Shanghai Express”: tres dias de Barcelona á Coruña sentados nun banco de madeira. Sen embargo, na película hai pequenos sinais (bandeiras xigantescas nas celebracións, o desfile da garda mora de Franco no Estadio de Riazor…) que lembran as traxedias ocorridas tan só dez anos antes.

Xusto antes de que meu pai nacese en outubro do 1936, o avó Francisco, que traballaba na Fábrica de Armas da Coruña, foi arrestado xunto co seu curmán Ramón. O motivo? O seu irmán Andrés, que ía embarcado, trouxera uns libros de Estados Unidos e deixáraos na casa. Ao estalar a guerra, as autoridades descubriron que os libros falaban de socialismo. Non lles importou que estivesen escritos en inglés, idioma que ningún deles entendía. Liberáronos enseguida, pero entón mandaron o avó á fronte, a loitar polo bando nacional. Ao rematar a guerra, os bisavós Carabel Núñez, traumatizados pola fame e os bombardeos en Barcelona, decidiron voltar definitivamente a Bergondo. Ata alí viaxou o avó Tito, soldado republicano recentemente retornado dun campo de refuxiados en Francia, para por fin celebrar a voda coa avoa Maruja que a guerra aprazara. Voltaron xuntos a Barcelona, onde mamá naceu en 1942. De nena unha vez preguntei se os avós se levaban ben, xa que loitaran en bandos opostos. Sempre foron moi bos amigos.

O edificio da Senra, aínda en pé, aparece tamén na película de Santos Aguiar. A entrada, un cartel co inconfundible feixe de frechas da Falanxe, pon “Albergue Universitario”. Nos anos corenta, a Senra usábase como sede dos campamentos de verán do SEU, organizados polo Frente de Xuventudes. Un ano, o cura negouse a que os estudantes baixasen á praia porque unha das rapazas da vila (horror de horrores) levaba un bikini. O mesmo ano no que Santos Aguiar rodaba a súa película (quizais un ano despois, as datas son incertas), un dos estudantes que asistiron ao campamento do SEU foi Alfredo Kraus, anos máis tarde tenor de fama internacional. Na misa do domingo, Alfredo Kraus e a miña tía Laura (soprano no Orfeon Catalán) cantaron a dúo o “Ave María”. Unha noite, Kraus e o resto dos rapaces foron dar unha serenata as miñas tías. Os cans do bisavó Carabel, considerados os mais feros da bisbarra, comezaron a ladrar coma tolos. Por amolar as rapazas, o bisavó non fixo nada por collelos. E os rapaces saíron fuxindo amedrentados. De alí marcharon a un pazo preto da estrada, a dar a serenata a outras rapazas. O que non sabían e que elas non vivían alí. Avergoñadas da súa modesta casa de veraneo, as rapazas mentiran dicindo que vivían no pazo. A dona era unha señora maior, con certo parecido coa ama de chaves de Rebeca, que quedou abraiada de que uns estudantes tan galantes viñesen cantarlle.

En agosto de 2023, despois de trinta anos de ausencia, fun de visita a Bergondo. A Senra é por fin o centro cívico co que soñaban os emigrantes bergondeses. Ao velo decátome de que quero saber mais dos meus devanceiros. Coma papá (xa falecido) dixo nunha ocasión: “Sempre é preciso voltar”.