A pesar de vivir rodeado dende neno de fillos de emigrantes, uns que vivían cos seus avós e outros coas súas nais, porque os seu pai estaba fóra, eu nunca tiña pensado que cos anos tamén sería un emigrante. Na biblioteca do cura da familia que nunca cheguei a coñecer, Don Juan Silva, atopei algún exemplar onde ollaba fotos de despedidas de emigrantes que daban pena. De barcos e baúis que levaban soños e ás veces traían morte. De rapaz pensaba que os emigrantes eran xente aventureira e valente. Cos anos pensei que eran máis valentes os que quedaban e defendían o que tiñan.
A primeira experiencia que tiven na emigración foi na Francia, fuxindo un pouco da inquisición laboral que nos tiñan imposto o empresariado e que inda hoxe impoñen. Alguén nos contou que chegaría á nosa vila un personaxe importante dunha fábrica chamada Bonduelle que viña contratar obreiros, e que pagaban ben. A fábrica, que xa contara con obreiros destes concellos, tiña unha boa referencia deles pola súa conduta de bos traballadores. Cando chegou o francés, alto, forte e calvo, atopou un bo número de obreiros dispostos a embarcarse na viaxe a Francia. Os que xa foran antes pensaron educarnos coa súa experiencia. A min parecéronme bárbaras ás súas referencias en canto aos franceses e ás francesas, a quen cualificaban de putas e que ían á cama con calquera. Creo que ignoraban o sentido de autodeterminación persoal e non entendían nada. Eran aqueles anos do 1977. Persoalmente non entendía moito, cos anos e outras emigracións entendería mellor o drama da emigración.
Chegado o día de marchar e por medio do Instituto Nacional de Emigración, que firmaba o contrato por seis meses coa empresa Bonduelle de enlatar vexetais, déronnos os billetes do tren. Tamén un pouco antes de saír, un funcionario deunos unha bolsa de plástico e no seu interior contiña unha barra de pan, unha botella de auga e unha lata de sardiñas. Iamos como se fósemos militares e puxéronnos unhas chapas no peito como se fósemos vacas. Eu recordei os xudeus na Alemaña nazi. Era un tren vello de pasaxeiros, onde ían máis xentes, a nós acomodáronnos en dous vagóns. Eramos todos da Guarda e do Rosal. Algúns xa levaban anos indo a esa mesma fábrica, outros eramos novos. Dous días e dúas noites para chegar á fábrica de Bonduelle. Saímos de Vigo e nalgún lugar do que non me acordo cambiamos o tren para viaxar até Irún e Hendaya. Noutro tren viaxamos até París e alí esperábannos os autobuses que nos levarían até Estrées-Mons, en Peronne-Saint Quentin. Ao ler ese nome lembreime da batalla de San Quintín, que tantas veces nombramos na nosa historia de España.
A verdade é que o trato era bastante correcto, a pesar de que o racismo intelectual existe en todos os países. Era a primeira vez que traballaba nunha fábrica duns cinco mil homes e unhas dúas mil mulleres. Alí collín amizade cun irlandés católico de Belfast, amizade que dura toda a vida, xa que moitos anos despois encontrámonos na cidade de Nova York. Era estudante de idiomas que nos veráns ía a Francia a traballar como obreiro para pagar os seus estudos. Tiña un coeficiente intelectual alto e unha grande relixiosidade. Grazas a el, que fixo de tradutor, saquei a licenza de corredor ciclista en Francia para correr en competicións, xa que en Galiza correra algúns anos e fora dalgunha maneira o fundador do equipo José Riego Lomba, un dos mellores equipos amáteurs do ciclismo nacional e de onde chegaron a saír corredores ao mundo profesional. Non me entendía moi ben cos corredores franceses, por causas do idioma, pero inda que fora por xestos, faciamonos entender. Eles eran moi boa xente comigo.
Nada máis saír de Vigo, a maioría dos obreiros mataban a súa congoxa bebendo e comendo a fartura das súas casas, xamóns e chourizos. A bebida do viño e o augardente fixo mella na cabeza daqueles homes que algúns vomitaban polas ventanillas do tren. Na fabrica a emigración era multirracial, andaluces, coreanos, xaponeses e negros compuñamos a forza laboral. Ao cabo dun tempo, empezou a desatarse un malestar, por culpa de horarios e salarios. Na Guarda, o calvo prometéranos igualdade de pagos e de horarios nocturnos que eran mellor pagos, pero logo coma sempre, unha caste de malos compañeiros trataron de beneficiarse buscando o traballo nocturno para cobrar eles máis. Fixemos unha folga e arranxouse o problema. Pasaron meses e algúns de nós xa tiñamos ganas de volver, así que algúns rexeitaron o traballo e volveron para Galiza. Por aqueles días o amigo irlandés volvía a Irlanda. Despedinme del con pena xa que eramos bos amigos. Chamábase Jim Herrom, e xa falaba un pouco de galego. A miña vida francesa acabou o día que un xefe de liña estaba abusando dun compañeiro de traballo. Era de Santa María de Oia. Deume tanta xenreira que botei man daquel xefe e escorrenteino. Ao día seguinte deixei o traballo e volvín para Galiza, terminando así a primeira volta emigratoria. Despois da emigración en Francia, veu a emigración forzada a Madrid para cumprir como patriota co país. A maldita mili, que para uns foi tan boa e para min nefasta.
O segundo e máis longo capítulo para min e para a miña familia, foi tan longo, que durou trinta anos. Non era a miña intención emigrar, pero despois de casar e mentres agardaba a chegada do meu fillo, ollaba un futuro incerto. Nas pequenas vilas de catro caciques, espantaba a vida. Así que logo de pouco tempo e dous xuízos en maxistratura contra un necio e cobizoso patrón, non me quedaban moitas saídas. Logo de ganar xuízos e perder traballos, deixei aquel mundo valle-inclaniano, e xunto coa familia fomos facer as Américas. Chegamos a Nova York a primeiros de outubro. E aos poucos días puidemos ollar o desfile de Colón que os españois facían no domingo e os italianos no luns. Aí deime conta da estupidez humana que sempre necesita crear heroes e disputar nacionalidades. Non volvería a miralos desfilar.
Durante un tempo foi o camiñar en busca de traballo. Chegara cunha visa de turista e quedara coa definición de ilegal e indocumentado. Nunha cidade coma Nova York non é difícil atopar traballo. Nun dos restaurantes de sabor ibérico e que o dono era galego español, nada máis entrar e na fronte do bar, atopei unha foto do que fora ministro con Franco, Manuel Fraga Iribarne. Funme pois a outras latitudes e desenvolvín a miña vida laboral na hostalería italiana. Achegueime logo á miña comunidade. Foi unha perdida de tempo no eido cultural, até tal punto que cando publiquei Ratas en Manhattan houbo quen se sentiu identificado e prohibíronme a entrada en dito centro, e non é disque dis. Sucedeu que un día que me acheguei ao centro en compañía de Ana Miranda quen milita no B.N.G. deixárona entrar a ela e non a min, dicindo a presidenta que eu non era persoa grata para o centro. Sucedéronme durante estes anos tristes anécdotas das que non paga a pena falar.
Coñecín a persoas que si me deixaron unha impresión afectiva e das cales aprendín moito. Unha delas é o libreiro Eliseo Torres, propietario dunha inmensa distribuidora de libros no Bronx. Tiven con el tardes de tertulia nas que aprendín moito. Tamén Emilio González López, histórico político da ORGA, exiliado en Nova York. Pero un dos máis importantes homes que eu coñecín e que para min, despois de Castelao, foi o galego máis importante en Nova York, é o sociólogo Dino Pacio Lindín. Fundador de Solidaridad Humana, polos anos sesenta levou a universidade á rúa, recuperando os estudantes que vítimas da droga deixaran os estudos. Tamén coñecín a Xoán González Millán, quen era responsable da cátedra de literatura galega na universidade, e quen tan traxicamente faleceu nun accidente de coche. Moitos anos despois e sentado na miña casa dos Eidos aquí en Salcidos na Guarda, comezo a lembrar un tempo pasado, que nunca será mellor. Será distinto.